كاوە مەحموود
ئەم ساڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رای گشتی پێشكەوتنخواز لە جیهاندا، یادی هەشتایەمین ساڵڕۆژی سەركەوتنی بەسەر نازیزم و فاشیزم كردەوە. هەر چەندە زۆربەی ناوەندە سەرمایەدارەكانی ڕۆژئاوا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا جۆرێك لە بێدەنگییان سەبارەت بەم بابەتە نواند، بەڵام لەوەدەچێ ئەم بایەخنەدانە لەلایەن ئەو ناوەندانەوە بەشێك بێت لە مۆرك و تایبەتمەندیی ڕەوشێك، كە تا ئێستا ئەو ناوەندانە بەپێی پێویست سوودیان لە وانەكانی دووەمین شەڕی جیهان و كارەساتەكانی و گرنگیی ئاشتییەكی بەردەوام وەرنەگرتبێت، كە بەیەكەوەژیان و ئاسایشی گشتی جیهان و گەشەپێدانێكی بەردەوام بۆ سەرجەم گەلان و مرۆڤایەتی و ڕەواندنەوەی مەترسییەكانی شەڕ دابینبكات.
هەرچەندە هەشتا ساڵ بەسەر كۆتاییهاتنی دووەمین شەڕی جیهان و سەركەوتن بەسەر فاشیزم تێپەڕی و سیستمێكی نێودەوڵەتی بە شوناسێكی جیاواز لە سیستمی پێش شەڕ هاتەكایەوە، كە لە دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان و گەڵاڵەكردنی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی گرنگ بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و مافی مرۆڤ و ڕێكخستنی سیستمی نێودەوڵەتی نوێدا بەرجەستەبوو، بەڵام ماوەی ئەم هەشتا ساڵە نەك قۆناغێكی نموونەیی لە ڕێكخستنی پەیوەندیی نێوان گەلان و سیستمی نێودەوڵەتی نەبوو، بەڵكو دەتوانین بڵێین بەرنامەی ڕادەی نزمی ئامانج و ئارەزووی گەلان بۆ بنیاتنانی جیهانی ئاشتی و ئاسایش و پێشكەوتنی دابیننەكرد. گەواهی ئەم ڕاستییە لەوەدایە، كە لە دوای دوومین شەڕی جیهانەوە، تا چارەگی یەكەمی سەدەی بیستویەكەم، زیاتر لە 250 شەڕ و پێكدانانی چەكداری هەمەجۆر ڕوویانداوە. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سیستمە پەیڕەوكراوەكەی، سەرجەم گرفت و كێشەكانی سەدەی بیستەمی بۆ سەدەی بیستویەكەم گواستەوە و جیهانی لەسەردەمی توندوتیژی و شێوازەكانی بەكارهێنانی هێز، یان هەڕەشەكردن لە بەكارهێنانی هێشتەوە و سەرجەم ئەم ئاراستەیەش هۆكاری سەرەكی شكستی پرۆژەكانی گەشەپێدان و زیادبوونی ڕێژەی بێكاری و هەژاری و پیسبوونی ژینگە لە جیهاندا بوون و لەم ڕەوشەدا خودی دامەزراوی نەتەوە یەگرتووەكان لە چارەسەركردنی كێشەكاندا پەككەوتەیی خۆی بەشێوەیەكی كردەیی ڕاگەیاندووە.
پێویستە خوێندنەوەی ڕاست و دروست بۆ ئەم تابلۆیە، داننان بێت بە بوونی قەیرانێك، كە بەردەوامبوونی مەترسی گەورە لەسەر مرۆڤایەتی دروستدەكات و لەم ڕوانگەیەوە هەڵوێستوەرگرتن و كاركردن بۆ ئەلتەرناتیڤێكی گونجاو، كە مرۆڤایەتی بپارێزێت وەك پێداویستییەكی بابەتی هاتۆتەكایەوە.
لە ئاكامی ئەم خوێندنەوەیەدا بۆ ڕەوشی ئەمڕۆی جیهان، دەوڵەتی چین لە ڕِێگای دەستپێشخەریی (حەوكەمەی جیهانی)، سەرۆك شی جین بینگ نەخشەڕێگا و بەرنامەیەكی نوێ دەخاتە بەردەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، كە مەبەست لێی كۆتاییهاتنە بە سەرجەم ئەو دیاردانەی ئاماژەیە بۆ گەڕانەوە بۆ بنەماكانی شەڕی سارد و بەردەوامبوونی تاكە جەمسەری. ئەم دەستپێشخەرییە كە تەواوكەری دەستپێشخەرییەكانی دیكەی سەرۆك شی جین بینگە لە بواری ئاسایشی هاوبەش و گەشەپێدانی هاوبەش و دەستپێشخەریی شارستانی جیهانیدا، وەك چوارەمین كۆڵەگەی چەمكی گۆمەڵگەی چارەنووسی هاوبەشی مرۆڤایەتی دەژمێردرێت، كە بەشێكە لە سیاسەتی مۆدێرنیزەسیۆنی چینی لە چوارچێوەی بنیاتنانی سۆشیالیستی بە تایبەتمەندی چینی لە سەردەمی نوێدا و ئەمەش بەشێكە لە سیاسەتی دەركی چین، كە لە سیاسەتی ناوخۆیی ئەم وڵاتە جیاناكرێتەوە.
تەوەرە سەرەكییەكانی دەستپێشخەریی (حەوكەمەی جیهانی)، بریتین لە ئەنجامدانی ریفۆرم لە سیستمی حەوكەمەی نێودەوڵەتی لە ڕێگای چاكسازیكردن لە سیستمی كاری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، بەشێوەیك بتوانێ بەكارایی نوێنەرایەتی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بكات و هاوسەنگیی نێوان باكوور و باشوور بێنێتەدی، بەجۆرێك بۆشایی لە جیاوازبوون لە ئاستی گەشەپێدان بەزەقی نەمێنێتەوە و هاوكاری یەكتر لە بواری وزە و خوراك و پاراستنی ژینگە بكرێت، هاوكات ئاسایشی هاوبەش لە ڕێگای كاركردن بۆ دەستپێشخەریی ئاسایشی هاوبەش بپارێزرێت و كۆتایی بە دیاردەكانی شەڕی سارد و بوونی بلۆكە سەربازییەكان بهێنرێت.
پرنسیپە سەرەكییەكانی دەستپێشخەریی (حەوكەمەی نێودەوڵەتی)، كە سەرۆك شی لە 11ی ئەیلولی 2025 لە شاری تیانجین لە میانەی كۆبوونەوەی (ڕێكخراوی شەنگەهای بۆ هاوكاری) رایگەیاند، بریتین لەم خاڵانەی خوارەوە:
1ـ پاراستنی یەكسانی سەروەری بەجۆرێك سەرجەم دەوڵەتان بە گەورە و بچووكەوە، بەهێز بێت یان لاواز، دەوڵەمەند بێت یان هەژار، دەبێ لە ماف و ئەركەكاندا و لە بەشداریی هاوسەنگ لە حوكمڕانی نێودەوڵەتی یەكسانبن و بەعادیلانە سوود لە دەستكەوتەكان وەرگرن.
2ـ پابەندبوون بە سەروەریی یاسای نێودەوڵەتی و ئامانج و پرنسیپەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و پشتبەستن بە یاسای نێودەوڵەتی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و دووركەوتنەوە لە ئاراستەی سەپاندنی یاسای ناوخۆیی وڵاتێك بەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا.
3ـ پەیڕەوكردنی فرەیی ڕاستەقینە لە ڕێگای كاراكردنی میكانیزمەكانی ڕاوێژكاریی بەكۆمەڵ و فراوانكردنی بەشداریپێكردن لە بەرپرسیاری و ئاكامەكان و پشتگیریكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان، وەك پلاتفۆرمێكی ناوەند لە (حەوكەمەی جیهانیدا).
4ـ پابەندبوون بە پێشخستنی گەلان و میتۆدێك، كە مرۆڤ لە پێشەوەی ئامانجەكان بێت، بەجۆرێك خۆشگوزەرانیی گەلان بنەمای سەرەكی حەوكەمەی جیهانی بێت و ناهاوسەنگی و بۆشایی گەشەپێدانی نێوان باكوور و باشوور نەمێنێت.
5ـ جەختكردن لەسەر ئەنجامدانی پراكتیك لە ئاراستەكردنی حەوكەمەی جیهانیدا، كە ناكرێ تەنیا وەك درووشم یان لە چوارچێوەی گوتاربێژیدا تەماشابكرێت، بەڵكو پێویستە ئەم دەستپێشخەرییە بە كار و وەدیهێنانی ئامانجی بەرجەستەكراو ببەسترێتەوە و ئاكامەكەی بەشداریی هەمووان لە سوودوەرگرتن بێت.
هەرچەندە هەندێ لایەنی چەپی پۆپۆلیستی بەگومانەوە و لە بازنەی لێڵی هزریدا دەڕواننە ئەم دەسپێشخەرییە، بەڵام پشتگیریكردنی ڕای گشتی پێشكەوتنخواز و بزاڤی چەپ بەگشتی لەم دەستپێشخەرییە، ئاماژەیەكە بۆ هەنگاونان بەرەو فرەجەمسەری و بەهەندوەرگرتنی بەهای سەرجەم شارستانییەكان و قایلنەبوون بە چەمكی سفری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا.
هەر چوار دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك شی دیسانەوە بەشێكە لە لۆجیكی ئاراستەكردنی ناكۆكی و ململانێیەكان بەجۆرێك كە بەشداریكردنێكی كارابێت بۆ سنووردانان بۆ شەڕی ئیمپریالیستی و ئامانجەكانی بۆ سەرلەنوێ دابەشكردنی جیهان بەپێی بەرژەوەندییەكانی.