وەرگێرانی : نەبەز مصطفی
١- پاشخان
ساڵی 2025 هاوکاتە لەگەڵ هەشتاهەمین ساڵیادی دامەزراندنی نەتەوە یەکگرتووەکان. هەشتا ساڵ لەمەوبەر، دوای وردبوونەوەیەکی قووڵ لەسەر ئەو وانە تاڵانەی کە لە هەردوو جەنگی جیهانییەوە وەرگیران، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بڕیاریدا نەتەوە یەکگرتووەکان دابمەزرێنێت، بەمەش دەستپێکی کارێکی نوێ لە حوکمڕانی جیهانیدا کرا.
لە ماوەی 80 ساڵی ڕابردوودا، دیدگاکان و کردەکانی حوکمڕانی جیهانی، واتە سیستەمی نێودەوڵەتی بە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک ناوەند، کە پشت بە یاسای نێودەوڵەتی دەبەستێت، و بنەما سەرەکییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە لەسەر بنەما و بنچینەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزراون، بەشدارییەکی مێژووییان کردووە لە پاراستنی ئاشتی و گەشەپێدانی جیهاندا.
سیستەمی نێودەوڵەتی حوکمڕانی جیهانی رووبەڕووی گۆڕانکاری گەورەو ئالۆز بۆتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان و فرەلایەنی ڕووبەڕووی ئاستەنگ بوونەتەوە. کەموکوڕییەکانی حوکمڕانی جیهانی بەردەوامن لە زیادبوون. دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی ئێستا سێ کەموکوڕییان تێدا دەرکەوتووە.
یەکەم، نوێنەرایەتییەکی کەمی جددیی باشووری جیهانی. بەرزبوونەوەی بەکۆمەڵی بازاڕە گەشەسەندووەکان و وڵاتانی گەشەسەندوو پێویستی بە زیادکردنی نوێنەرایەتیی باشووری جیهانی و ڕاستکردنەوەی نادادپەروەری مێژوویی هەیە.
دووەم، کەمبوونەوەی دەسەڵات. بنەما و بنچینەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەشێوەیەکی کاریگەر ڕەچاو نەکراون. بڕیارەکانی ئەنجوومەنی ئاسایش ڕووبەڕووی ئاستەنگ بوونەتەوە. سزاکانی تاکلایەنە، لەگەڵ کردەوەکانی تردا، یاسای نێودەوڵەتییان پێشێل کردووە و سیستەمی نێودەوڵەتییان تێکداوە.
سێیەم، پێویستییەکی بەپەلە بۆ کاریگەرییەکی زیاتر. جێبەجێکردنی کارنامەی 2030ی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەشەپێدانی بەردەوام بە شێوەیەکی جددی دواکەوتووە. کێشەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا و دابەشبوونی دیجیتاڵی زیاتر بەرچاو دەکەون. کەموکوڕییەکانی حوکمڕانی لە بوارە نوێیەکاندا هەن وەک زیرەکی دەستکرد (AI)، جیهانی سایبەر و بۆشایی ئاسمان.
وەک ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان و گەورەترین وڵاتی گەشەسەندوو، چین هەمیشە بنیاتنەرێکی پتەوی ئاشتی جیهان، بەشداربووێک بووە لەگەشەپێدانی جیهانی، بەرگریکارێکی سیستەمی نێودەوڵەتی و دابینکەرێکی کەلوپەلی گشتی. بە تیشک خستنە سەر بابەتێکی سەردەمەکەمان، کە چ جۆرە سیستەمێکی حوکمڕانی جیهانی بنیاد بنێین و چۆن حوکمڕانی جیهانی چاکسازی و باشتر بکەین، و بە ڕەچاوکردنی وەک ڕێنمایی سەرەکی بۆ پاراستنی بنەما و بنچینەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و پەیڕەوکردنی دیدگای حوکمڕانی جیهانی کە تایبەتمەندە بە ڕاوێژی بەرفراوان و بەشداری هاوبەش بۆ سوودی هاوبەش، چین دەستپێشخەری حوکمڕانی جیهانی (GGI) پێشنیار دەکات بۆ پەرەپێدانی بنیاتنانی سیستەمێکی حوکمڕانی جیهانی دادپەروەرتر و یەکسانتر و کارکردنی هاوبەش بۆ کۆمەڵگەیەکی خاوەن داهاتووی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی.
2- چەمکە سەرەکییە بنەڕەتییەکان
· پابەندبوون بە یەکسانی لە سەروەریدا. ئەمە مەرجێکی سەرەکییە بۆ حوکمڕانی جیهانی. یەکسانی سەروەری گرنگترین بنەمایە کە پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتان ڕێکدەخات، و گرنگترین بنەمایە کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان و هەموو دامەزراوە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی ترەوە ڕەچاو دەکرێت. ناوەرۆکی یەکسانی سەروەری ئەوەیە کە هەموو وڵاتان، بەبێ گوێدانە قەبارە، هێز یان سامان، دەبێت ڕێز لە سەروەری و کەرامەتیان بگیرێت، کاروبارە ناوخۆییەکانیان ئازاد بن لە دەستێوەردانی دەرەکی بەدوور بێت، مافی هەڵبژاردنی سەربەخۆیان هەبێت بۆ سیستەمی کۆمەڵایەتی و ڕێگای گەشەپێدانیان، و مافی بەشداریکردن، بڕیاردان و سوودوەرگرتنیان یەکسانیان هەبێت لە پرۆسەی حوکمڕانی جیهانیدا. دەبێت دیموکراسییەکی زیاتر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا پەرەی پێبدرێت بۆ ئەوەی سیستەمی حوکمڕانی جیهانی باشتر بەرژەوەندی و ئاواتەکانی زۆربەی وڵاتان ڕەنگ بداتەوە و نوێنەرایەتی و دەنگی وڵاتانی گەشەسەندوو زیاد بکات.
· پابەندبوون بە سەروەری یاسای نێودەوڵەتی. ئەمە گەرەنتییەکی بنەڕەتییە بۆ حوکمڕانی جیهانی. بنەما و بنچینەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان، بنەما گشتییە ناسراوەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانن. دەبێت بەبێ گۆڕانکاری بپارێزرێن. لە بوارە نوێیەکاندا، دەبێت یاسا نێودەوڵەتییەکان لەسەر بنەمای سازانی بەرفراوان داڕێژرێن. یاسا و ڕێساکانی نێودەوڵەتی دەبێت بە یەکسانی و بە یەک شێوە جێبەجێ بکرێن، بەبێ هیچ دوو ستانداردێک یان سەپاندنێک. دەبێت دەسەڵات و شکۆی یاسای نێودەوڵەتی بپارێزرێت. وڵاتە گەورەکان، بەتایبەتی، دەبێت پێشەنگ بن لە پشتگیریکردن و بەرگریکردن لە سەروەری یاسای نێودەوڵەتی.
· پابەندبوون بە فرەلایەنی. ئەمە ڕێگای سەرەکییە بۆ حوکمڕانی جیهانی. فرەلایەنی چەمکی سەرەکی سیستەمی نێودەوڵەتی و سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستایە. بنەمای ڕاوێژی بەرفراوان و بەشداری هاوبەش بۆ سوودی هاوبەش دەبێت بپارێزرێت. کاروباری جیهانی دەبێت لەلایەن هەمووانەوە بڕیاری لەسەر بدرێت، سیستەمی حوکمڕانی لەلایەن هەمووانەوە بنیاد بنرێت، و بەرهەمەکانی حوکمڕانی لەلایەن هەمووانەوە هاوبەش بێت. دەبێت کردارەکانی تاکرەوی ڕەت بکرێنەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان وەک پلاتفۆرمی سەرەکی بۆ پەیڕەوکردنی فرەلایەنی و پێشخستنی حوکمڕانی جیهانی، ڕۆڵی بەهێز بکرێت، نەک لاواز بکرێت. دامەزراوە فرەلایەنییەکانی تری جیهانی و هەرێمی دەبێت سوود لە توانا تایبەتییەکانیان وەربگرن و ڕۆڵێکی بنیاتنەر بگێڕن. دەبێت بە دوور بن لە هەر جۆرە جیاکاری و دەرخستنێک .
· پابەندبوون بە پێشخستنی گەلان . ئەمە بەهایەکی بنەڕەتییە بۆ حوکمڕانی جیهانی. خەڵکی هەموو نەتەوەکان ئەکتەرە سەرەکیین لە حوکمڕانی جیهانیدا، و خۆشگوزەرانییان سوودی کۆتاییەتی. سیستەمی حوکمڕانی جیهانی دەبێت پێداویستییەکانی خەڵک دابین بکات و بەردەوام متمانە و باوەڕیان بە داهاتوویەکی جێگیر پەروەردە بکات بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی بەرفراوان پشتگیری لێبکرێت و کاریگەر بێت. دەبێت لە ڕێگەی چاکسازییەوە هەوڵی باشترکردن بدات بۆ ئەوەی هەستێکی گەورەتری دڵخۆشی لەنێو گەلانی هەموو وڵاتاندا بەهێز بکات لە ڕێگەی خێراکردنی گەشەپێدانی هاوبەش، هەستێکی گەورەتری سەلامەتی لە ڕێگەی وەڵامدانەوەیەکی کاریگەرتر بۆ ئاستەنگە هاوبەشەکانی مرۆڤایەتی و هەستێکی گەورەتری خۆشگوزەرانی لە ڕێگەی پێشخستنی بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی وڵاتان و کۆمەڵگا جیاوازەکانەوە.
· پابەندبوون بە بەدەستهێنانی ئەنجامی بەرجەستە. ئەمە پرنسیپێکی گرنگە بۆ حوکمڕانی جیهانی. سەرکەوتنی حوکمڕانی جیهانی لە بنەڕەتدا ئەوەیە کە کێشە ڕاستەقینەکان چارەسەر دەکات. بە لەبەرچاوگرتنی پەیوەندییە نزیکەکانی نێوان پرسە جیاوازەکان، دەبێت حوکمڕانی جیهانی بە شێوەیەکی هەماهەنگتر، سیستەماتیکتر و گشتگیرتر ئەنجام بدرێت. دەبێت هەم چارەسەری هۆکارە سەرەکییەکان و هەم نیشانەکانیش بکات بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی درێژخایەن. دەبێت هەم کێشە بەپەلەکان چارەسەر بکات و هەم ئاستەنگە درێژخایەنەکانیش لەبەرچاو بگرێت. وڵاتانی پێشکەوتوو دەبێت بە جددی بەرپرسیارێتییەکانیان بگرنە ئەستۆ و سەرچاوە و کەلوپەلی گشتی زیاتر دابین بکەن. وڵاتانی گەشەسەندوو، لە لای خۆیانەوە، دەبێت پێکەوە کۆ ببنەوە بۆ بەهێزکردن و باشترین هەوڵی خۆیان بۆ جیهان بدەن.
سێیەم: هەنگاوەکانی داهاتوو
دەستپێشخەریی حوکمڕانی جیهانی (GGI) دەستپێشخەرییەکی گرنگی دیکەی پێشنیارکراوی چینە، دوای دەستپێشخەریی گەشەپێدانی جیهانی (GDI)، دەستپێشخەریی ئاسایشی جیهانی (GSI) و دەستپێشخەریی شارستانییەتی جیهانی (GCI)
GDI تیشک دەخاتە سەر پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی لەسەر گەشەپێدان، GSI لەسەر هاندانی گفتوگۆ و ڕاوێژ لەسەر ناکۆکی نێودەوڵەتی، GCI لەسەر پەرەپێدانی ئاڵوگۆڕ و فێربوونی هاوبەش لەنێوان شارستانییەتەکاندا، و GGI لەسەر ئاراستە، بنەما و ڕێگا بۆ چاکسازی سیستەم و دامەزراوەکانی حوکمڕانی جیهانی. چوار دەستپێشخەرییەکە لەمۆڵەتی خۆیاندا کار دەکەن و دەتوانرێت بە یەک کات جێبەجێ بکرێن. هەر یەکێکیان سەرچاوەی وزەیەکی ئەرێنی دەبێت بۆ جیهانێکی گۆڕاو و پڕ لە ئاژاوە و هاندەرێک دەبێت بۆ گەشەپێدان و پێشکەوتنی مرۆڤایەتی."پێنج چەمکە سەرەکییەکە"ی GGI لە بنەما و بنچینەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەرچاوە دەگرن، و وەڵامی ئاواتە هاوبەشەکانی زۆربەی وڵاتان دەدەنەوە. چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی مانای گۆڕینی سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستا یان دروستکردنی چوارچێوەیەکی دیکە لە دەرەوەی سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستا نییە. بەڵکو، ئامانج ئەوەیە کە سیستەمی نێودەوڵەتی و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی ئێستا باشتر ببن لە جێبەجێکردنی کارەکان، کاریگەرانە کار بکەن، خۆیان لەگەڵ گۆڕانکارییەکاندا بگونجێنن، بە خێرایی و کاریگەرانە وەڵامی ئاستەنگە جیهانییە جۆراوجۆرەکان بدەنەوە، و خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی هەموو وڵاتان بکەن، بەتایبەتی وڵاتانی گەشەسەندوو. گرنگ نییە دیمەنی نێودەوڵەتی چۆن بگۆڕێت، چین بە پتەوی دەمێنێتەوە لە پاراستنی سیستەمی نێودەوڵەتی بە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک ناوەند و سیستەمی نێودەوڵەتی کە پشت بە یاسای نێودەوڵەتی دەبەستێت، بە توندی لە لایەنی ڕاستی مێژوودا دەوەستێت، و دەست لەگەڵ هەموو هێزە پێشکەوتنخوازەکانی جیهاندا دەدات بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی خاوەن داهاتووی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی و هەوڵێکی بێوچان دەدات بۆ دۆزی پیرۆزی ئاشتی و گەشەپێدانی مرۆڤایەتی.پابەند دەبین بە بنەماکان، بیرۆکە نوێیەکان لە باوەش دەگرین، کراوە و گشتگیر دەبین، پابەند دەبین بە بنەمای ڕاوێژی بەرفراوان و بەشداری هاوبەش بۆ سوودی هاوبەش، و لە چوارچێوەی GGI لەگەڵ هەموو لایەنەکان کار دەکەین بۆ بەهێزکردنی پەیوەندی و هەماهەنگی سیاسی، بۆ ئەوەی سازانێکی بەرفراوان بنیاد بنێین و ڕێباز و ڕێگاکانی چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی دەوڵەمەند بکەین.پلاتفۆرمەکانی دابینکراو لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەکان، و دامەزراوە فرەلایەنییە هەرێمی و ژێر-هەرێمییەکان بەکار دەهێنین بۆ ئەنجامدانی کارە چالاکەکان لەگەڵ هەموو لایەنەکان و بەشداریکردن لە بیرۆکە و وزەمان بۆ چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی. پێشینە دەدرێت بەو بوارانەی کە حوکمڕانی تێیاندا بەپەلەیە و کەمە، وەک چاکسازی پێکهاتەی دارایی نێودەوڵەتی، AI، جیهانی سایبەر، گۆڕانی کەشوهەوا، بازرگانی، و بۆشایی ئاسمان، و بە توندی پاراستنی دەسەڵات و ڕۆڵی ناوەندیی نەتەوە یەکگرتووەکان و پشتگیریکردنی نەتەوە یەکگرتووەکان لە جێبەجێکردنی پەیماننامەی داهاتوو. حەز دەکەین پەیوەندی و هاوکاری لەم بوارانەدا زیاد بکەین بۆ بنیاتنانی سازان، دەستنیشانکردنی ئەنجامەکان، و بەدەستهێنانی بەرهەمە زووەکان.مرۆڤایەتی بووەتە کۆمەڵگەیەکی بە یەکەوە بەستراو بە داهاتوویەکی هاوبەشەوە. بەهێزکردنی حوکمڕانی جیهانی هەڵبژاردەی دروستە بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی بەشدار بن لە دەرفەتەکانی گەشەپێدان و چارەسەرکردنی ئاستەنگە جیهانییەکان. چین هەوڵە هاوبەشەکانی لەگەڵ هەموو لایەنەکاندا بەهێز دەکات بۆ گەڕان بەدوای ڕێگاکانی چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی و کردنەوەی داهاتوویەکی ڕووناک بۆ ئاشتی، ئاسایش، خۆشگوزەرانی، و پێشکەوتن."